Mensen die in een relatie blijven, waarin ze duidelijk emotioneel mishandeld worden; dat is iets wat mij heel nauw aan het hart ligt. Dan heb ik het over mensen die bij partners blijven, die bijvoorbeeld stelselmatig: liegen, negeren, bekritiseren, chagrijnig doen, (door drank of drugs) laveloos zijn, manipuleren, privacy schenden, intimiteit afwijzen, in woede ontsteken, zaken verbergen, de gezamenlijke rekening zonder overleggen plunderen, (online) met anderen flirten, vreemdgaan, onredelijk doen, hun eigen zin doordrammen, hun aandeel in de zorg voor de kinderen niet nemen, weigeren rekening met de ander’s wensen te houden, etcetera.
Bijna allemaal dingen die we allemaal wel eens doen, maar het gaat richting emotionele mishandeling als dit pijnlijke gedrag op regelmatige basis voorkomt. ‘Pijn’ is uiteraard subjectief; de ene persoon vindt iets wel pijnlijk, de ander niet. De enige die kan beoordelen of iets pijnlijk is, is degene die er last van heeft.
Wat mij vaak verbaast is dat zowel de ‘dader’ als het ‘slachtoffer’ (heftige termen, maar dat maakt dit stuk leesbaarder) niet door lijken te hebben dat bij hen sprake van mishandeling is. Lichamelijke mishandeling is in die zin veel duidelijker herkenbaar. We weten wanneer we fysiek aangevallen worden, en in ons lijf pijn voelen. Lastiger wordt het wanneer we emotioneel worden aangevallen, en we emotionele pijn voelen, zoals verdriet, angst of schaamte. Vooral als het nare gedrag heel vertrouwd voor ons voelt, en we als het ware afgestompt zijn geraakt voor zijn effecten.
De daders geven vaak externe verklaringen, waarom ze doen wat ze doen: ze zijn gestressed, zitten niet lekker in hun vel, het is zo druk op het werk, ze zijn ontevreden met het werk dat ze doen, ze worden er niet gezien, hun partner klaagt en zeurt alleen maar, de kinderen maken teveel herrie en luisteren niet, één van hun ouders is ziek, de schulden stapelen zich op.. ze moeten zoveel, en willen met RUST gelaten worden, en doen waar ze zelf zin in hebben.. Als dat niet goedschiks kan, door het rustig aan te geven en samen te overleggen, dan maar kwaadschiks.
Vaak zijn deze verklaringen best invoelbaar, maar dat iets begrijpelijk is, wil niet zeggen dat het oké is. Slachtoffers met een sterk ontwikkeld gevoel voor compassie begrijpen het meestal wel, en zijn eerder geneigd om er geen gevolgen aan te verbinden. Vooral als de dader ook nog geen fijne jeugd heeft gehad, of eerdere relaties heeft gehad waarin hij/zij slecht behandeld is. Slachtoffers denken dan al snel dat ze zelf inderdaad niet zo moeten zeuren, controleren of klagen; ze hebben het er waarschijnlijk zelf naar gemaakt. Een ‘sorry’ van de dader, inclusief plausibele uitleg waarom het zo gegaan is, volstaat meestal om het nare gedrag maar weer met de mantel der liefde te bedekken.
Beiden lijken blind te zijn voor het ernstige effect van dit gedrag op het slachtoffer. Zo kan er jarenlang sprake zijn van emotionele mishandeling, voordat het stel dit doorkrijgt. Pas als iemand angstaanvallen gaat ontwikkelen, depressief wordt of in een relationele burn-out belandt, dan pas wordt duidelijk hoe traumatisch dit alles is geweest en hoeveel invloed het kan hebben op zaken als eigenwaarde en vertrouwen. En hoe lastig het daarna kan zijn om weer vol (zelf)vertrouwen in het leven en in relaties te staan.
Vaak voel je als buitenstaander vooral medelijden met het slachtoffer, en boosheid richting de dader. Echter, als iemand toch ervoor kiest in zo’n relatie te blijven, zonder dat de situatie verbetert, dan wordt het steeds lastiger om er nog begrip en compassie voor op te brengen. Dan zie je vaak dat vrienden en familieleden hun geduld verliezen, en de ‘schuld’ steeds meer bij de blijvende partner neerleggen. “Tja, je doet het jezelf aan.. ga dan bij hem/haar weg.” De blijvende partner gaat zich hierdoor steeds meer schamen en voelt zich zwak en afhankelijk, en zal uiteindelijk niet meer bij hen aankloppen voor steun. Ze dragen de emotionele ellende alleen, en zo wordt het gevoel van onmacht en frustratie steeds groter.
Wat er ook bij het slachtoffer gebeurt, is dat de neiging om in de ontkenning te gaan geactiveerd wordt, als een beschermingsmechanisme tegen angst, wanhoop en schaamte. “Zo erg is het eigenlijk niet. We hebben het meestal gewoon heel fijn samen. Bij elk stel is wel eens wat. De partners van mijn vrienden zijn ook geen heilige boontjes. En misschien verandert hij/zij nog wel, ik moet het hem/haar alleen even laten inzien, op de juiste manier..”. Deze denkwijze maakt het weer gemakkelijker om toch te blijven.
Zodra ik zelf zo’n persoonlijk verhaal te horen krijg, dan begint er een plaatsvervangende woede in mij te ontsteken en wil ik roepen: “Kom asjeblieft voor jezelf op! Laat je niet zo behandelen! Je gezondheid gaat er aan, als je blijft, en je jezelf op blijft vreten. Je hebt geen idee hoe ongezond deze langdurige stress voor je is. Je partner uit alle macht proberen te veranderen met je boosheid, je verdriet, je smeekbedes, je straffen, je controlerende gedrag.. dat heeft geen zin, het werkt niet. Je partner zal je er alleen maar slechter door behandelen. Het is een harde waarheid, maar je partner wil of kan kennelijk niet ervoor zorgen dat hij/zij je geen pijn doet. Je hebt je partner niet nodig, echt niet. Het leven kan zoveel beter worden.”
Maar dan ga ik er aan voorbij dat dit ongevraagde advies helemaal niet aankomt. Het slachtoffer wil namelijk in de relatie blijven en staat hier dus niet voor open. De obsessie ligt in het stoppen van het pijnlijke gedrag. Ze vragen zich radeloos af: hoe krijg ik dat in godsnaam voor elkaar?!
Tja.. Blijven als het zo vaak pijn doet. Waarom doen zoveel mensen dat?
Er zijn natuurlijk talloze redenen te bedenken, waarom je pijnlijk gedrag van je partner door de vingers blijft zien, maar de overkoepelende reden is afhankelijkheid. Je bent praktisch of emotioneel afhankelijk van je partner in een bepaald opzicht. Er zijn bijvoorbeeld kinderen in het spel, en je wil niet dat ze opgroeien met gescheiden ouders. Je kunt alleen geen woning betalen, of in elk geval niet de fijne woning waar je nu woont; die wil je voor geen goud kwijt. Je houdt zielsveel van je partner, waarbij je je vasthoudt aan de (soms slechts sporadische) tekenen van liefde. Je leven is veel spannender of simpelweg leuker met je partner; in je eentje is het maar saai. Je gelooft dat je nooit meer zo’n leuke ander zult vinden, omdat je niet snel verliefd wordt, er weinig goede opties lijken te zijn of omdat je jezelf niet aantrekkelijk of interessant genoeg vindt. Voor onbepaalde tijd alleen zijn lijkt veel erger, dan de situatie waarin je nu zit.
Beter iets dan niets. Ook als dat iets pijn doet.
Nu weet ik nog wat ik heb, wat ik ervoor terugkrijg zal vast minder prettig zijn. Veel te eng ook, die stap in het ongewisse, en veel te veel gedoe.
Vaak weten de daders dat er afhankelijkheid speelt, en maken daar (onbewust) gebruik van. “Hij/zij zal me toch nooit verlaten..”.
Nu kan ik een heel pleidooi houden waarom het belangrijk is om aan je onafhankelijkheid te werken, zodat je niet meer zo snel in dit soort situaties terecht kunt komen, waarin je ‘vast’ zit – vanwege afhankelijkheden – in een situatie waarin je mishandeld wordt , maar daar heb ik al vaak over geschreven en meestal WIL iemand helemaal niet weggaan.
Laat ik in dit stuk dus het blijven bespreken.
Niet voor niets wordt er vaak gezegd dat je in langdurige relaties veel vergevingsgezindheid nodig hebt. Iedereen heeft irritante eigenaardigheden, maakt wel eens een fout, of houdt wel eens geen rekening met de ander. Soms heb je een lange adem nodig, voordat een bepaalde nare eigenschap van iemand vanzelf minder uitgesproken wordt, of voordat iemand er zélf voor kiest bepaald gedrag te veranderen (of met je in relatietherapie wil, met dit doel voor ogen). Echte verandering bij de ander moet van binnenuit komen, hoezeer je ook denkt er als partner invloed op te hebben door te smeken, dreigen, manipuleren of hopen.
Het is in dit geval eigenlijk niet aan te raden, maar degene die zich emotioneel mishandeld voelt, zou ook aan tolerantie kunnen werken, door het gedrag in een ander licht te zien (“hij hecht nu eenmaal veel waarde aan zijn vrijheid”, of, “hij moet even ontladen”, of, “hij zit anders in elkaar dan ik”) of door simpelweg te erkennen dat dit gedrag nooit leuk gaat worden, maar dat het kennelijk part of the deal is in deze relatie. Als dat lukt en je ervaart daardoor veel minder of geen pijn, dan is er in feite ook geen sprake meer van emotionele mishandeling. Van emotionele afstomping wellicht wel.. Ook iets wat niet nastrevenswaardig is.
Wat vooral belangrijk lijkt, is er samen rustig over (leren) praten. Dat gebeurt ook in relatietherapie. Hier leer je, als je dat nog niet kan, op niet-beschuldigende wijze uit te leggen wat niet voor je werkt in de relatie. Ook leer je empathisch luisteren, door te checken of je elkaar goed begrepen hebt, ook gevoelsmatig, voordat je een reactie geeft. Deze communicatie-technieken vergroten het begrip en het zich gehoord voelen tussen beide, en maakt het gemakkelijker wat rationeler naar de situatie te kijken, om zo samen tot een bevredigende oplossing te kunnen komen.
Een voorbeeldje:
“Wat niet voor mij werkt in onze relatie is je gedrag op social media. Dat je niet op je profiel aan wilt geven in een relatie met mij te zitten, geen foto’s van ons samen wil plaatsen of tags van mij wil accepteren, regelmatig uitdagend uitziende vrouwen toevoegt die ik niet ken, en lieve posts van mij op je timeline verwijdert. Ik voel me hierdoor verdrietig, en ben bang dat je niet zeker van mij bent. Ik denk dan dat je vrijgezel wil lijken en nog verder aan het kijken bent. Het maakt me angstig en wantrouwend. Ik zou het fijn vinden als je er ook op social media voor uit zou komen dat we een relatie hebben, door je relatiestatus te veranderen, ook eens een foto van ons als stel te plaatsen en mijn posts te laten staan.”
Je partner kan dan herhalen wat je gezegd hebt, en bij jou controleren of hij je goed begrepen heeft. Jij mag hem dan corrigeren of aanvullen zo nodig. Dit lijkt overbodig en voelt best onnatuurlijk, maar het is een hele belangrijke stap. Vaak luisteren we alleen met defensieve oren. We slaan als het ware terug met onze eigen waarheid, daarbij de waarheid van de ander resoluut van tafel vegend. Zo voelt de ander zich niet gehoord en gezien, en dus onbelangrijk en ongeliefd.
Het helpt hierbij als de partner kan voelen en uitspreken dat het hem/haar daadwerkelijk iets doet, de pijn van de ander te horen. Het is dus niet van belang of de partner het er mee eens is, vindt dat de ander zich aanstelt, of het gedrag zelf ook als pijnlijk zou ervaren.
“Ik kan me voorstellen dat je je zo verdrietig en angstig voelt. Dat voelt heel rot. Het maakt ook dat ik me schuldig voel.”
Niet elke partner kan dit; mensen op het autistische spectrum of met (trekken van) een narcistische persoonlijkheidsstoornis vinden dit bijvoorbeeld erg moeilijk.
Let op: normaliter volgt hier meestal een litanie aan beschuldigende redenen waaróm iemand doet wat hij doet, waardoor het al snel een kwestie wordt van wie er gelijk heeft.
“Je zeurt. Jij gedraagt je jaloers en bezitterig, en dat strijkt me tegen de haren. Dan doe ik het juíst niet. Als ik jou je gang laat gaan, dan staat mijn hele profiel vol hartjes en foto’s van ons; alsof ik zwaar onder de duim zit. Daar pas ik voor. Waar maak je je trouwens druk om, het is maar social media.”
Het gaat niet om wie gelijk heeft. Het gaat er om dat we de pijn van de ander horen, erkennen en serieus nemen, en daardoor eerder bereidwillig zijn verandering in ons pijnlijke gedrag te brengen. We kunnen dan samen brainstormen over mogelijke oplossingen, die voor beiden goed te doen zijn.
Hij: “Ik zou mijn relatiestatus kunnen veranderen zonder dat dit op onze timeline verschijnt, en je posts niet meer verwijderen, maar dan wil ik wel dat je niet overdadig berichtjes gaat plaatsen. Is dat wat?”
Zij: “Oké, dat lijkt me redelijk. Als de relatiestatus aangepast is, voel ik ook minder noodzaak om vaak berichtjes te plaatsen.”
Komen we niet tot een gezamenlijke oplossing, en blijven we de ander pijn doen met ons gedrag, dan doen we aan emotionele mishandeling. Nou ja, hoor ik jullie zeggen, moeten we dan maar overal gehoor aan geven, ook als we iets echt niet willen? Nee hoor, zelf opstappen als we echt niet aan de emotionele behoeften van de ander willen of kunnen voldoen is ook een optie. Idealiter besluit je dat dan samen: we passen niet bij elkaar.
Heb je het idee dat jouw partner je emotioneel mishandelt, en lukt het je niet om daar verandering in te brengen middels betere communicatie en/of een verhoogde tolerantie? Overweeg dan toch om weg te gaan. Neem emotionele mishandeling net zo serieus als je lichamelijke mishandeling zou nemen. De gevolgen kunnen namelijk net zo desastreus zijn. Probeer te kijken naar een oplossing voor je afhankelijkheid. Is het écht waar dat je niet zonder je partner kunt? Hoe kun je jezelf overtuigen van het tegendeel? En welke stappen zou je kunnen zetten om ervoor te zorgen dat je binnen onafzienbare tijd toch onafhankelijk(er) van je partner wordt?
Je hoeft uiteraard niet meteen weg te gaan, je kunt voor dit proces zolang de tijd nemen als je wil. Tijd die sowieso toch al voorbij zou zijn gegaan, alleen dan gevuld met hopen. Zo bezien heb je niets te verliezen, toch?
PS. Voor iedereen die bekend is met het fenomeen ‘overdracht’.. Dat dit onderwerp mij persoonlijk zo raakt, betekent in mijn beroep dat ik extra alert moet zijn op overdracht. Om de kans hierop te verkleinen, hou ik mezelf goed in de gaten bij cliënten waarbij dit thema een rol speelt, en bespreek ik deze cases tevens tijdens mijn supervisie.